DOLEN DOOR SYMBOLEN
DOLEN DOOR SYMBOLEN
Joris Denoo
MAÏS
Symbolen … Symboliek … Van zohaast door de mens aan
iets betekenis en extra-associatie toegekend wordt, is het symbool of
symbolisch. Zelfs als het er niet meer is: is Ground Zero nu een symbool? De
WTC-torens waren dat alleszins: van het kapitalisme. Is Pim Fortuyn een symbool
(geworden)? Na zijn kogeldood misschien wel. Koning Boudewijn? Prinses Di? Is
de tomaat, net als het duimapplaus, al heel lang hét symbool van afkeuring ( …
als er tenminste met die tomaat gegooid wordt … )? En het ei dan? Moeten we de
uil slimheid of domheid toedichten? (De knappe meneer Uil versus ‘Wat baten
kaars en bril … ‘). In Chili gooien de mensen maïs naar politici, als ze het
niet met ze eens zijn. Wie pikt maïs? Juist, ja: kiekens. Zinnebeelden zijn
cultuurgebonden. Laten we wel wezen:de natuur biedt op zichzelf geen symbolen.
Ook al ziet een en ander er soms driehoekig of cirkelvormig uit.
DUIVEL
Met het Symbolum des Geloofs ofte De Twaalf Artikelen
van het Geloof (‘gegeven de 10 April 1946 in ‘Catechismus ten gebruike van al
de bisdommen van België’) associeerde ik Dreiging, Duister en Gevaar. Dat kwam
door dat magnifieke woord ‘symbolum’, dat tegelijk klonk als een klok en
dreigde als een draak. Na het opdreunen van dat Symbolum (apostolische
geloofsbelijdenis als herkenningsteken van de verbondenheid binnen de
geloofsgemeenschap) was ik vooral blij dat ik alle twaalf artikelen zonder
haperen had opgesomd en dat de duivel me dus vooralsnog niet kwam halen. De
meester was overigens al erg genoeg. Hij staat nog altijd symbool voor de
duistere middeleeuwen van mijn bestaan op aarde, deze blauwe plek in het
heelal.
MYTHE
Zijn goden en mythische figuren symbolen? Ze duiken
alleszins gretig op in de aloude verhalen. Pandora, Afrodite, Prometheus,
Sysifus, Tantalus …En bijna uitsluitend daar. Bepaalde literatuur wil zelfs van
buitenaardse verschijningen (af)godjes maken. Feit is dat bijvoorbeeld
sprookjes zeer sterk symbolisch geladen zijn. Roodkapje draagt niet toevallig
een rood kapje, en geen groen, ook al vertoeft ze veel in het bos. Het rode
kapje moet de dierlijke hartstocht verzinnebeelden. En sinterklaas loert (als
hij geluk heeft en niet uitglijdt over je natte dromen) door de schoorsteen,
niet van je huis, maar van je hart: hoe zit het met dat geweten van je, braaf
kind? Eigenlijk wordt dat zelfs door zijn symbolisch geheugen gedaan: zijn
zwarte knechtje.
INDIVIDUO
Symbool = zinnebeeld = verdichting van en verwijzing
naar een niet-aanschouwelijk begrip in een enkele aanschouwelijke voorstelling,
voorwerp, handeling of teken. Oorspronkelijk een legitimatiebewijs,
herkenningsteken, contramerk, afgesproken teken, parool, wachtwoord. Denk aan
zo’n gespleten hartje-aan-een-ketting dat bijvoorbeeld ten gerieve van
bakvissen bij het populistische tienermagazine Joepie werd geleverd: twee
lieverdjes kunnen zoiets delen en weer complementeren. Teken van hun
(kalver)liefde. Idem dito zoals bij de oude Grieken een contract werd
bekrachtigd niet door de handen ineen te slaan, maar door twee complementaire
potscherven te delen, die samen een pot vormden uiteraard. De uitvinders van
onze democratie draaiden niet rond de pot.
X
Ook de exacte wetenschappen kennen hun symbolen:
tekens, letters. (Lettersymbolen, tekensymbolen). Dat is zo voor wiskundige
constanten en chemische elementen. Grootheden, eenheden, relaties, waarden,
operaties worden niet omschreven maar symbolisch aangeduid. Duidelijkheid en
begrijpelijkheid zijn hier de boodschap. De tekentaal van de ‘exacte’ symbolen
vormt de kortste weg naar het begrip. Net zo goed betekent + min en – plus. Het
is een kwestie van afspraak. Tijdens zo’n college aan de unief kunnen gefluit
of gegooi met bepaalde voorwerpen tevens voor symboliek zorgen. In bepaalde
culturen is het gooien met schoenen duidelijk en dodelijk symbolisch.
KAARS
Alleen de mens kan dus (extra-)betekenis aan
voorwerpen of handelingen toekennen. Dieren niet. Wanneer de elektriciteit
uitvalt, kan een kaars u uit de penarie helpen. Diezelfde kaars, uitdrukkelijk
voor een raam gezet, kan symbolisch staan voor (verlangen naar) vrede. En in de
omgeving van de kerstboom, brengt ze extra sfeer. De driehoek uit de natuur
roept niemendal op. In het verkeer daarentegen houden we er, al dan niet ondersteboven,
zeer zeker rekening mee. Hij symboliseert een en ander. Een symbool draagt dus
alleszins geschiedenis over: gedachten, gevoelens, afspraken, regels, beschaving
kortom.
KRUIS(TEKEN) & PASSER
Godsdiensten zijn zo abstract dat ze barsten van de
metaforiek en de symbolen. De beeldende kunsten hebben daar (niet in alle
religies) af en toe werk van gemaakt. Het is maar via de afbeeldingen dat we de
symbolen leren kennen. De witte lelie staat bij de middeleeuwse kunstschilder
voor goedertierenheid, op voorstellingen van het Laatste Oordeel voor
barmhartigheid. Uit de ons best bekende godsdienst, de katholieke, even een
inventaris van symbolen: het kruisteken, het monogram van Christus, de Griekse
letter T (tau, tevens de vorm van de executiepaal waaraan Jezus is gestorven,
later de vorm van de Sint-Pietersbasiliek en vele andere kerken), de duif
(Heilige Geest), offerlam (Lam Gods), mens/engel (Mattheus), arend (Johannes),
leeuw (Markus), rund (Lukas), herder (stok, tas, melkkan), vis, anker, mandorla
(twee snijdende cirkels, amandelvormig ‘oog’, ‘vis’), feniks, passiewerktuigen
(kruis, doornenkroon, drie spijkers, lans, spons, speer, hamer, tang, gesels,
folterpaal, ladder, naambord), trinitasringen (drieëenheid), driehoek, drie
gestrekte vingers, brood, zout, bijenkorf, schip, roos, ivoren toren,
morgenster, nimbus van driehoek in cirkel (geloof, hoop, liefde, opgenomen in
het rijkste teken van rust én beweging), nimbus met kruisvorm (cf. het heidense
zonnewiel, de spaken merken de vier seizoenen). Symbolische getallen? Drie,
zeven (maal zeven … )
VLAG
Echte symbolen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld reken- en meetkundige tekens en verkeerspictogrammen, die gewoon een collectieve afspraak
zijn en zelfs veranderd kunnen worden, tonen iets wat niet in gewone termen,
begrippen en omschrijvingen te vatten is. Ze roepen ‘mysterie’ op: een diepere
werkelijkheid achter dingen, mensen. We snappen het wel, maar kunnen het niet
verklaren. We weten het wel, maar kunnen het niet definiëren. De symbolen
ontsnappen aan de redekundige en intellectuele greep van de mensen. Symboliek
is heel belangrijk. Hij komt meer voor in het dagelijkse leven dan we denken.
De naam van iemand is een symbool. Negeer die naam, spot met die naam, verwring
die naam, verbaster die naam: heel erg. Vervang die naam door een nummer:
allerergst degraderend. Wie bijvoorbeeld tijdens een betoging de vlag van de
tegenstander besmeurt, verscheurt, verbrandt, stelt een symbolische daad. En
toch is het maar een lap textiel waarvan er zovele zijn.
VERKEERDE LIEVEHEER
Persoonlijke noot. De verkeerde lieveheer. Ik heb er
al een hele collectie van. Mijn persoonlijk symbool. Antiquarisch niet zo veel
waard als een verkeerd getande postzegel of een postzegel met het stadhuis van
Dendermonde omgekeerd op afgebeeld in een foute oplage van achttien exemplaren.
Niet veel dus. Dat is ook niet de bedoeling van symbolen. De verkeerde
lieveheer is de Christus aan het kruis die (vanuit zijn eigen standpunt) naar
links helt en kijkt en luistert, richting zg. ‘slechte’ moordenaar. De
klassieke afbeeldingen volgens de officiële canon: Christus’ hoofd op de borst
gezonken (schaamte over de wereld?) en Christus’ hoofd naar rechts hellend
(berouw aanhorend van de zg. ‘goede’ moordenaar). Mijn ‘links’, ‘verkeerd’
lieveheertje doet de moeite het alibi van de slechterik te aanhoren. Hij legt
zijn oor te luisteren aan de linkse, donkere, slechte, duistere kant. Ik
promoveer hem tot symbool van rechtspraak en bevrijdingstheologie. Tijdens het
eerste pausbezoek aan België waren er katholieke fundamentalisten die de jacht
op verkeerde lieveheren openden. Die ene, ‘abstracte’ linkse Christus is
symbool; de rest (mijn gehele collectie) is natuurlijk ‘voorwerp’.
Hebbedingetjes, wat mij betreft. Dingsigheidjes, somtijds.
MONUMENT
Monumenten. Een mens kan ‘een monument’ zijn. Eenmaal
monument, altijd monument. Zelfs besmeurd. Of bekakt door duiven (… die dan
zelf geen symbolen zijn… ). Kennedy. Ghandi. Nixon. Walesa. Mandela. Lernout
& Hauspie? Die hebben misschien symbolischer uitstraling dan de man die
rijmt met ‘astronaut’: Frimout. Rise and Fall of Flander’s Empire. Ghandi is meer
symbool dan monument. Kennedy minder. En Che dan? Icoon? Nu dragen ook de antiglobalisten
hem al op hun lijf. Hij staat dus voor iets. Symbool? Nieuwe versie van de
Lijkwade van Turijn? À propos: Boerentoren, Zoo, Kennedytunnel, Atomium:
pre-millennium & naoorlogse vooruitgangssymbolen?
GOUD
Kon de hierboven vermelde tweeling L&H (’Let me do
the talking’) maar van de atlas op hun schouders af door de symbolische frank
(nou: euro) te betalen! Symbolisch in zijn waarde, lachwekkend zelfs, maar het
is het (opgelegde) gebaar dat telt. En een frank is een frank! Iets meer frank-
en vrijheid levert de gouden handdruk op. Er kleeft wat meer dan genoegdoening
aan dat onzichtbare symbool. Fort Knox: symbool van wat in o.a. de
WTC-torens-zaliger aan kapitaal werd omgezet. Goud. De hedendaagse steen der
grijzen. De dollar als teken van grootheid en eenheid. Dat dollarteken als
symbool van Amerikapitalisme. O ja: ‘dollar’ komt van het Hollandse ‘daalder’.
Koopmanschap. Een cent is een cent. Rijmt met krent.
CLICHE
Symbolen waar slijtage op zit omdat hun actualiteit
verdwenen is: terril, liftkooi, mijnwerkerslamp, hoefijzer, drietand. Herinner
u het gouden mijnwerkertje op de oude muntjes van een halve Belgische frank. Symbolen
die zo vaak gebruikt worden dat ze het moe zijn (… en tot cliché of dood
symbool zijn verworden… ): de zon, de donkere wolken, de ster, de zee. Soms
variabel: de slang (serpent, geneeskunst), de vos (sluwheid, rebellie, seks –
cf. D.H. Lawrence: The Fox), de beer (fysieke sterkte, Rusland). Uit het rijke
oeuvre van de Vlaamse schlagerzangers plukken we ‘de roos’.
TWAALF + EEN
13 een symbool? Bij het Laatste Avondmaal lagen ze met
z’n dertienen aan tafel. De zogenaamde verrader lag vlak links naast de te
verradene – eigenlijk de boezemvriendplaats. Da Vinci heeft het via zijn bekend
schilderij de mensheid (opzettelijk?) verkeerd doorgegeven. 13, dat valt te
bezien. Het is iets ‘groter’ dan het narrengetal 11.